Η Ολλανδία οδηγεί την ευρωπαϊκή προσπάθεια για να μετατραπούν τα επιστημονικά περιοδικά σε ανοιχτής πρόσβασης

Το 2014, οι εκδότες σε όλο τον κόσμο, έκαναν το 17% των νέων εργασιών ως ανοιχτής πρόσβασης  αμέσως μετά τη δημοσίευσή τους, από το 12% που ήταν το 2011 (δες παρακάτω στο γράφημα: “GROWTH OF OPEN ACCESS / Η ανάπτυξη της ανοικτής πρόσβασης”). Αλλά οι πιο πολλές εργασίες παρέμειναν ακόμα κλειδωμένες πίσω από paywalls (συνδρομές) από την πρώτη τους δημοσίευση. Η ολλανδική κυβέρνηση, η οποία ανέλαβε την εξάμηνη εκ περιτροπής προεδρία του Συμβουλίου των Υπουργών της Ευρωπαϊκής Ένωσης αυτό το μήνα, δήλωσε ότι η επέκταση της ανοιχτής πρόσβασης θα είναι μία από τις κορυφαίες προτεραιότητές της.

Με την ισχυρή υποστήριξη από τον Carlos Moedas , τον Επίτροπο για την έρευνα της ΕΕ, σχεδιάζεται μια σειρά συζητήσεων για το θέμα -μεταξύ των Ευρωπαίων υπουργών που σχετίζονται με την επιστήμη σε ένα συνέδριο της Προεδρίας της ΕΕ πάνω στην ανοιχτή επιστήμη  τον Απρίλιο. Σε αυτό το φόρουμ, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή αναμένεται να ξεκινήσει μια “Open Science Policy Platform” (Πλατφόρμα Πολιτικής Ανοιχτής Επιστήμης), με μια αποστολή που θα περιλαμβάνει τη διερεύνηση του πώς οι συνδρομητικοί εκδότες θα μπορέσουν καλύτερα να μεταβούν προς την ανοιχτή πρόσβαση.

Ο Association of Universities in the Netherlands (VSNU) (Σύνδεσμος Πανεπιστημίων Ολλανδίας), μια κοινοπραξία 14 ιδρυμάτων, έχει ήδη λάβει ριζικά μέτρα. Με την υποστήριξη από την ολλανδική κυβέρνηση, έχει διαπραγματευτεί αρκετές συμφωνίες με τους μεγαλύτερους εκδότες κατά τα τελευταία δύο χρόνια για να κάνει τα ολλανδικά ακαδημαϊκά περιοδικά ανοιχτά από περιοδικά με συνδρομή, με στόχο τη μετακίνηση των περιοδικών σε ένα επιχειρηματικό μοντέλο ανοιχτής πρόσβασης. Οι συμφωνίες είναι “ένα μεγάλο βήμα προς τα εμπρός σε έναν κόσμο ανοιχτής πρόασβης”, μας λέει ο Paul Ayris, head of library services του University College London και εκπρόσωπος της League of European Research Universities, ο οποίος ζήτησε από την Επιτροπή και την Ολλανδική Προεδρία να επιταχυνθεί η μετάβαση στην ανοιχτή πρόσβαση.

Το 2014, ο VSNU ανακοίνωσε μια συμφωνία με την οποία ανανέωσε την συνδρομή του σε ένα σύνολο από 2.000 επί συνδρομή περιοδικά, από την εκδοτική Springer , αλλά με όρους που κάνουν τις εργασίες από τους αντίστοιχους συντακτές τους, στα συμβεβλημένα Ολλανδικά πανεπιστήμια άμεσα σε ανοιχτής πρόσβασης, χωρίς επιπλέον χρέωση. (Η Springer έκτοτε συγχωνεύθηκε με την εκδοτική Nature  Λίγο πριν από τα Χριστούγεννα του 2015, ο VSNU ανακοίνωσε μια παρόμοια συμφωνία και με την εκδοτική Elsevier , την οποία εκδοτική ο σύνδεσμος απείλησε να μποϊκοτάρει εάν τα αιτήματά του δεν ικανοποιούνταν: από το 2018, το 30% των ολλανδικών εργασιών θα είναι ανοιχτής πρόσβασης στα συνδρομητικά περιοδικά της Elsevier, από τον VSNU.

GROWTH OF OPEN ACCESS / Η ανάπτυξη της ανοικτής πρόσβασης

Πηγή: RIN (2015) / BMC Med. 10, 124 (2012)

Η ελπίδα, λέει ο Ayris, είναι ότι αν και οι οργανώσεις των άλλων χωρών μπορέσουν να κάνουν παρόμοιες συμφωνίες, οι εκδότες θα είναι υποχρεωμένοι να απελευθερώσουν περισσότερες ανοικτής πρόσβασης εργασίες σε αντάλλαγμα για την συνέχιση της ροής των εσόδων τους από συνδρομές, έτσι αποτελεσματικά θα δοθεί ώθηση στα περιοδικά τους στο να γίνουν πλήρως ανοιχτής πρόσβασης. Τα περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης δεν λαμβάνουν έσοδα από συνδρομές και αντί αυτών βγάζουν χρήματα είτε από άμεση επιδότηση, είτε από την χρέωση τελών στους συγγραφείς (ή από τους χρηματοδότες της έρευνάς τους) για να δημοσιευθεί κάθε εργασία ανοιχτής πρόσβασης.

Το Ηνωμένο Βασίλειο έχει μπει και αυτό στην ίδια διαδρομή. Τον Οκτώβριο του 2015, το Jisc  , ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός που εκπροσωπεί τα ιδρύματα τριτοβάθμιας εκπαίδευσης του Ηνωμένου Βασιλείου, διαπραγματεύτηκε μια συμφωνία που έκανε τις εργασίες ανοιχτής πρόσβασης, από τους με έδρα το Ηνωμένο Βασίλειο αντίστοιχους συγγραφείς, δωρεάν σε 1.600 επιλεγμένα συνδρομητικά περιοδικά της εκδοτικής Springer. Ένας εκπρόσωπος της Springer δηλώνει ότι οι συμφωνίες είναι πιλοτικές, αλλά και ότι “οι συμφωνίες που συνδυάζουν τις συνδρομές με την ανοιχτής πρόσβασης δημοσίευση θα μπορούσε να επιταχύνει τη μετάβαση προς μια ανοιχτή πρόσβαση μεγάλης κλίμακας”.

Μια σημαντική κινητήρια δύναμη για τις Ολλανδικές και Βρετανικές συμφωνίες ήταν και για την καταπολέμηση των δαπανηρών και αμφιλεγόμενων “υβριδικών” επιχειρηματικών μοντέλων που έχουν υιοθετηθεί από πολλά συνδρομητικά περιοδικά σε όλο τον κόσμο. Τα υβριδικά περιοδικά συλλέγουν συνδρομές, αλλά επιτρέπουν στους συγγραφείς να κάνουν επιμέρους εργασίες τους ως ανοιχτής πρόσβασης μέσα από την καταβολή ενός τέλους. Χρεώνουν υψηλότερες τιμές , κατά μέσο όρο, από ότι κάνουν τα πλήρως ανοιχτής πρόσβασης περιοδικά, όμως οι επιστήμονες που θέλουν τις ανοιχτής πρόσβασης εργασίες συχνά επιλέγουν να δημοσιεύουν στα συνδρομητικά περιοδικά επειδή είναι γενικά πιο καθιερωμένα ή πιο αναγνωρισμένου κύρους από πολλά περιοδικά ανοιχτής πρόσβασης που ξεκίνησαν σχετικά πρόσφατα.

Ο Robert Kiley, ο οποίος είναι head of digital services στην βιβλιοθήκη του Wellcome Trust, έναν οργανισμό χρηματοδότησης βιοϊατρικής έρευνας που εδρεύει στο Λονδίνο, σημειώνει ότι πολλές οργανώσεις του Ηνωμένου Βασιλείου έχουν καταβάλει, η καθεμιά τους, εκατομμύρια λίρες σε υβριδικά περιοδικά για ανοικτής πρόσβασης εργασίες -ενώ πληρώνουν και τις συνδρομές τους επίσης. Μια συμφωνία που θα μοιάζει με αυτήν του VSNU με την Springer θα βοηθήσει να παρακάμψουμε αυτήν την υβριδικού τύπου αγορά.

Αλλά αυτού του είδους οι συμφωνίες έχουν και τους επικριτές τους. Το κόστος των συμφωνιών είναι εμπιστευτικό, επισημαίνει ο Mark McCabe, economist στο University of Michigan στο Ann Arbor και πιστεύει ότι δεν είναι φτηνές. Αυτός και άλλοι, λένε ότι, αυτές οι μυστικές συμφωνίες θέτουν τον κίνδυνο για τον αποκλεισμό ακαδημαϊκών ιδρυμάτων που εξακολουθούν να πληρώνουν ακριβά τέλη σε συνδρομές προς σημαντικούς εκδότες και ότι προστατεύουν τους τελευταίους από τον ανταγωνισμό.

Ο McCabe προτείνει μια πιο ριζοσπαστική στρατηγική: οι κοινοπραξίες βιβλιοθηκών ή πανεπιστημίων θα πρέπει να σταματήσουν να πληρώνουν συνδρομές για τα περιοδικά και θα πρέπει να μεταφέρουν τα χρήματα που θα εξοικονομούνται, στους ερευνητές τους, οι οποίοι στην συνέχεια θα μπορούν να τα χρησιμοποιήσουν για να δημοσιεύσουν ανοιχτής πρόσβασης εργασίες σε περιοδικά της επιλογής τους. Με αυτόν τον τρόπο, οι συγγραφείς θα μπορούσαν να γίνουν πιο ευαίσθητοι αφού θα αποκτήσουν αντίληψη σχετικά με την τιμή των εκδόσεων -που μπορεί να οδηγήσει σε μεγαλύτερο ανταγωνισμό μεταξύ των περιοδικών, προωθώντας πιο λιτές επιχειρήσεις περιοδικών ανοιχτής πρόσβασης που θα χρεώνουν και χαμηλότερες αμοιβές συνδρομών (επίσης με αυτόν τον τρόπο, θα ήταν οι ερευνητές/επιστήμονες που θα είχαν το πάνω χέρι έναντι των εκδοτικών οίκων και όχι το ανάποδο, όπως συμβαίνει σήμερα).

Ορισμένοι χρηματοδότες προσπαθούν να εφαρμόσουν και άλλες ιδέες για την υποστήριξη της ανοιχτής πρόσβασης, αλλά και πάλι κατευθύνουν τους ερευνητές μακριά από την υβριδική αγορά. Το Norwegian Research Council (Νορβηγικό Συμβούλιο Έρευνας) και το German Research Foundation (Γερμανικό Ίδρυμα Ερευνών) και τα δύο πληρώνουν τα τέλη ανοιχτής πρόσβασης στους ερευνητές αλλά και τους απαγορεύουν να τα δαπανούν για άρθρα σε υβριδικά περιοδικά. Και το Austrian Science Fund (Αυστριακό Ταμείο Επιστήμης) περιόρισε τις πληρωμές του στα ανοιχτής πρόσβασης μέχρι ένα ανώτερο ορισμένο επίπεδο, και αν οι ερευνητές θέλουν να δημοσιεύσουν στο πιο ακριβά περιοδικά (συχνά στα υβριδικά), θα πρέπει να βρουν οι ίδιοι τα έξτρα χρήματα που απαιτούνται.

Αλλά τα μέτρα για να αλλάξουν τα επιχειρηματικά μοντέλα του κλάδου θα πετύχουν μόνο με μια διεθνή εφαρμογή (buy-in) τους. Και μερικά άλλα κράτη, όπως οι ΗΠΑ, δεν ακολούθησαν την Ολλανδία που προτρέπει τον κλάδο των εκδόσεων να κάνει περισσότερες εργασίες ως ανοιχτής πρόσβασης. Ευνοούν άλλες διαδρομές για την απελευθέρωση στην ανάγνωση των εργασιών, όπως είναι η ενθάρρυνση των ακαδημαϊκών για την αρχειοθέτηση των εγγράφων τους με την προ-δημοσίευσή τους στο διαδίκτυο και με το να επιβάλουν στους συνδρομητικούς εκδότες να κάνουν τις εργασίες τους ελεύθερης πρόσβασης μετά από την πάροδο μιας χρονικής περιόδου (συνήθως τους έξι μήνες ή τον ένα χρόνο μετά τη αρχική τους δημοσίευση). Μια επιτυχημένη ώθηση για μια άμεση εφαρμογή της ανοιχτής πρόσβασης, μας λέει ο Kiley, θα πρέπει τελικά να είναι παγκόσμια -να μην περιορίζεται μόνο στην Ευρώπη.