Η ψηφιακή εποχή έχει μεταμορφώσει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο τα μουσεία επιτελούν την αποστολή τους: τη διαφύλαξη, τη μελέτη και, κυρίως, τη διάδοση της πολιτιστικής κληρονομιάς. Ωστόσο, αυτή η μετάβαση συνοδεύεται από ένα σύνθετο πλέγμα νομικών αβεβαιοτήτων – ιδιαίτερα γύρω από τα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας. Η νέα μελέτη «Navigating Uncertainty: Legal Risk Awareness and Management in European Museums», που εκπονήθηκε από το Centrum Cyfrowe για την COMMUNIA, αποτυπώνει αυτό το παράδοξο: ενώ τα μουσεία έχουν εντολή να κάνουν την τέχνη και τη γνώση προσβάσιμες σε όλους, ο φόβος νομικής έκθεσης τα οδηγεί συχνά στην αυτολογοκρισία.
Ανάμεσα στη δημόσια αποστολή και στον φόβο της μήνυσης
Η έρευνα, που βασίστηκε σε οκτώ εις βάθος συνεντεύξεις με επαγγελματίες μουσείων από έξι ευρωπαϊκές χώρες (Βέλγιο, Γερμανία, Νορβηγία, Ολλανδία, Πολωνία και Τσεχία), δείχνει ότι η αβεβαιότητα γύρω από τα πνευματικά δικαιώματα διαπερνά σχεδόν κάθε λειτουργία ενός μουσείου. Από τη δημιουργία καταλόγων και εκπαιδευτικού υλικού έως την ψηφιοποίηση συλλογών και τη χρήση εργαλείων τεχνητής νοημοσύνης (ΤΝ), οι επαγγελματίες αντιμετωπίζουν ένα διαρκές δίλημμα: να ανοίξουν τις συλλογές τους ή να προστατευθούν από πιθανή παραβίαση.
Παρότι οι περιπτώσεις πραγματικών αγωγών είναι σπάνιες, η φοβία της παράβασης λειτουργεί ως καταλυτικός παράγοντας. Μια μεμονωμένη υπόθεση δικαστικής διαμάχης ή απαίτησης αποζημίωσης μπορεί να χαραχτεί στη συλλογική μνήμη ενός οργανισμού και να διαμορφώσει τη συμπεριφορά του για χρόνια. Όπως χαρακτηριστικά είπε ένας Πολωνός επαγγελματίας μουσείου:
«Αυτή η εμπειρία αφήνει έναν κληρονομικό φόβο· ακόμη και όσοι δεν συμμετείχαν στο περιστατικό ζουν με τη σκιά του».
Αυτός ο «κληρονομικός φόβος» δεν αφορά μόνο το ενδεχόμενο οικονομικής ζημίας, αλλά και το πλήγμα στη δημόσια εικόνα του οργανισμού. Στον ευαίσθητο χώρο του πολιτισμού, η φήμη ενός μουσείου ως θεματοφύλακα της νομιμότητας είναι εξίσου σημαντική με τη φήμη του ως θεματοφύλακα της τέχνης.
Η κουλτούρα του ρίσκου ως καθοριστικός παράγοντας
Η μελέτη αναδεικνύει ότι η οργανωσιακή κουλτούρα είναι ίσως ο πιο καθοριστικός παράγοντας στη διαχείριση νομικών κινδύνων. Ορισμένα μουσεία, ιδίως μικρότερα ή δημόσια χρηματοδοτούμενα, υιοθετούν αυστηρά συντηρητική στάση, θεωρώντας ότι η συμμόρφωση είναι αναπόσπαστο μέρος της αποστολής τους.
«Είμαστε δημόσιο ίδρυμα, πρότυπο στον χώρο μας· δεν μπορούμε να ρισκάρουμε» αναφέρει ένας διευθυντής μουσείου.
Άλλα ιδρύματα, αντίθετα, αντιλαμβάνονται τη δημόσια αποστολή τους ως υποχρέωση προς το άνοιγμα και τη διαμοίραση. Ένας συμμετέχων από τη Νορβηγία περιγράφει:
«Η ανοιχτότητα είναι στο DNA μας. Η εντολή μας είναι να κάνουμε τις συλλογές διαθέσιμες και να τις μοιραζόμαστε».
Σε γενικές γραμμές, τα μεγαλύτερα και καλύτερα στελεχωμένα ιδρύματα φαίνεται να διαχειρίζονται πιο στρατηγικά τους νομικούς κινδύνους. Η ύπαρξη νομικής υπηρεσίας ή ειδικών σε πνευματικά δικαιώματα τους επιτρέπει να χρησιμοποιούν με ασφάλεια τις εξαιρέσεις και περιορισμούς του νόμου, να διαπραγματεύονται με κατόχους δικαιωμάτων και να επιλέγουν τεκμηριωμένα πού μπορούν να αναλάβουν ρίσκο. Αντίθετα, τα μικρότερα μουσεία συχνά βασίζονται σε άτυπες πρακτικές και σε εξωτερικούς συμβούλους, λειτουργώντας περισσότερο με ένστικτο παρά με καθορισμένες πολιτικές.
Από τη διαχείριση κινδύνου στη διαχείριση φόβου
Η έλλειψη εσωτερικών κανονισμών, πολιτικών ή εκπαιδεύσεων οδηγεί συχνά σε αυτό που η μελέτη αποκαλεί «παθητική διαχείριση κινδύνου»: αντί να αντιμετωπίζουν ενεργά τα νομικά ζητήματα, τα μουσεία επιλέγουν να τα αποφεύγουν. Αν υπάρχει η παραμικρή αμφιβολία, το έργο αποσύρεται, η συλλογή παραμένει κλειδωμένη ή η ψηφιοποίηση καθυστερεί επ’ αόριστον.
Ένας Γερμανός συμμετέχων το συνοψίζει εύστοχα:
«Αν υπάρχει έστω και σκιά αμφιβολίας, προτιμούμε να μην κάνουμε τίποτα».
Σε άλλες περιπτώσεις, η έλλειψη εξειδικευμένων γνώσεων οδηγεί σε λανθασμένες ερμηνείες του νόμου ή σε υπερβολικά περιοριστικές πολιτικές. Η νομοθεσία για τα πνευματικά δικαιώματα είναι περίπλοκη, πολυεπίπεδη και ασύμμετρη ανάμεσα στις χώρες της ΕΕ, γεγονός που καθιστά δύσκολες τις διεθνείς συνεργασίες. Πολλά μουσεία δηλώνουν ότι «καταλαβαίνουν τις βασικές αρχές», αλλά μπερδεύονται στα ειδικά ζητήματα – όπως τα όρια ανάμεσα στην καλλιτεχνική δημιουργία και τον βιομηχανικό σχεδιασμό, ή τα δικαιώματα σε ορφανικά έργα.
Η απουσία ενιαίων κατευθυντήριων γραμμών έχει ως αποτέλεσμα κάθε ίδρυμα να ερμηνεύει το νόμο διαφορετικά, δημιουργώντας ένα κατακερματισμένο τοπίο «αυτολογοκρινόμενης» πολιτιστικής πολιτικής.
Ο ρόλος της ηγεσίας και της συνεργασίας
Η στάση της ηγεσίας διαμορφώνει αποφασιστικά τον τρόπο με τον οποίο το μουσείο αντιλαμβάνεται και αντιμετωπίζει τον νομικό κίνδυνο. Οι διευθυντές που ενθαρρύνουν τον πειραματισμό και τη συνεργασία μεταξύ τμημάτων (π.χ. επιμελητών, νομικών, τεχνικών, εκπαιδευτικών) δημιουργούν ένα περιβάλλον όπου ο κίνδυνος αντιμετωπίζεται ως δημιουργική πρόκληση και όχι ως απειλή. Αντίθετα, σε οργανισμούς όπου η ευθύνη και η λογοδοσία δεν μοιράζονται, η αβεβαιότητα τείνει να παραλύει τη δράση.
Η μελέτη δείχνει επίσης ότι οι σχέσεις με τους δημιουργούς και τους κατόχους δικαιωμάτων είναι καθοριστικές. Η συνεργατική προσέγγιση –που στηρίζεται στην εμπιστοσύνη και τη διαφάνεια– επιτρέπει στα μουσεία να προχωρούν σε ανοικτές πρακτικές χωρίς να υπονομεύουν τα δικαιώματα των καλλιτεχνών. Η επικοινωνία και η διαπραγμάτευση συχνά λειτουργούν καλύτερα από τον φόβο της κύρωσης.
Νέα όρια: Τεχνητή Νοημοσύνη και Ψηφιακά Δεδομένα
Ένα νέο κεφάλαιο αβεβαιότητας ανοίγει με την Τεχνητή Νοημοσύνη. Τα μουσεία αναγνωρίζουν ότι τα ψηφιακά τους δεδομένα μπορεί να χρησιμοποιηθούν για εκπαίδευση αλγορίθμων χωρίς επαρκείς εγγυήσεις ως προς την πηγή, την αναφορά ή τη χρήση τους. Οι επαγγελματίες που συμμετείχαν στη μελέτη εκφράζουν ανησυχίες σχετικά με το πώς οι συλλογές τους αξιοποιούνται από τρίτους για εμπορικούς σκοπούς, αλλά και για τη συμμόρφωση με τον επερχόμενο AI Act της ΕΕ.
Ορισμένα ιδρύματα έχουν ήδη αρχίσει να αναπτύσσουν εσωτερικές οδηγίες για τη χρήση ΤΝ, συνειδητοποιώντας ότι η καινοτομία απαιτεί όχι μόνο τεχνολογική ετοιμότητα αλλά και νομική και ηθική επάρκεια.
Ανάγκη για Ευρωπαϊκή Εναρμόνιση και Ασφαλείς Ζώνες
Ένα από τα κεντρικά αιτήματα των μουσείων είναι η εναρμόνιση της νομοθεσίας περί πνευματικών δικαιωμάτων στην ΕΕ. Ο σημερινός κατακερματισμός –όπου κάθε χώρα εφαρμόζει διαφορετικές εξαιρέσεις και περιορισμούς– δημιουργεί ανισότητες και αποτρέπει τη διασυνοριακή συνεργασία.
Η μελέτη προτείνει τη θέσπιση “safe harbours” για τα μουσεία: νομικών πλαισίων που θα τα προστατεύουν από δυσανάλογες κυρώσεις όταν ενεργούν με καλή πίστη για την εκπλήρωση της δημόσιας αποστολής τους. Όπως είπε ένας Γερμανός επαγγελματίας:
«Θα ήταν καλό να υπάρχει προστασία, ώστε όταν γίνει ένα λάθος, να αντιμετωπίζεται ως λάθος και όχι ως εσκεμμένη ενέργεια».
Μια τέτοια προσέγγιση δεν θα σήμαινε αδιαφορία ή ανευθυνότητα, αλλά πλαίσιο εμπιστοσύνης που θα ενθάρρυνε τα μουσεία να καινοτομούν χωρίς να φοβούνται υπέρμετρες κυρώσεις.
Από το νομικό στο πολιτισμικό πρόβλημα
Η νομική αβεβαιότητα, υποστηρίζει η μελέτη, δεν είναι μόνο νομικό ζήτημα αλλά και πολιτισμικό φαινόμενο. Αντικατοπτρίζει τη δυσκολία των θεσμών να συμβιβάσουν την προστασία της δημιουργίας με τη δημοκρατική απαίτηση για ελεύθερη πρόσβαση στη γνώση και την τέχνη. Το ζήτημα δεν είναι μόνο αν το μουσείο μπορεί να δημοσιεύσει μια εικόνα, αλλά αν η κοινωνία θέλει οι πολιτιστικοί θεσμοί της να λειτουργούν με βάση τον φόβο ή με βάση την εμπιστοσύνη.
Η έρευνα δείχνει ότι χωρίς θεσμικές εγγυήσεις και εκπαίδευση, τα μουσεία θα συνεχίσουν να προτιμούν τη σιωπή από τη δράση. Η «προληπτική συμμόρφωση» γίνεται έτσι τροχοπέδη για την καινοτομία, την εκπαίδευση και τη συμμετοχή των πολιτών.
Προτάσεις Πολιτικής
Η μελέτη καταλήγει σε ένα σύνολο σαφών προτάσεων:
- Για τα μουσεία:
Να θεσπίσουν εσωτερικές πολιτικές για τα πνευματικά δικαιώματα και τη διαχείριση ρίσκου, να επενδύσουν σε εκπαίδευση και ευαισθητοποίηση του προσωπικού, και να ενθαρρύνουν τη συνεργασία ανάμεσα σε επιμελητές, νομικούς και τεχνικούς. - Για τους επαγγελματικούς και θεσμικούς φορείς:
Να μοιράζονται καλές πρακτικές, να δημιουργούν κοινές βάσεις γνώσης και να ενισχύουν τη συλλογική εκπροσώπηση του κλάδου έναντι των ευρωπαϊκών θεσμών. - Για τους νομοθέτες:
Να απλοποιήσουν και να εναρμονίσουν το ευρωπαϊκό πλαίσιο πνευματικών δικαιωμάτων, να θεσπίσουν ασφαλείς ζώνες (safe harbours) για τα μουσεία, να υποστηρίξουν πρωτοβουλίες εκπαίδευσης και ικανότητας (capacity building), και να παρέχουν καθοδήγηση για την υπεύθυνη χρήση της τεχνητής νοημοσύνης στον πολιτιστικό τομέα.
Διαβάστε όλη την μελέτη εδώ
Πηγή άρθρου: https://communia-association.org/