Η πρόσβαση στην πολιτιστική κληρονομιά και η ελεύθερη χρήση της αποτελούν ακρογωνιαίο λίθο της πολιτιστικής ελευθερίας και της καλλιτεχνικής δημιουργικότητας. Σε μια εποχή όπου η ψηφιοποίηση προσφέρει πρωτόγνωρες δυνατότητες πρόσβασης σε έργα τέχνης, μνημεία και άλλα πολιτιστικά αγαθά, η έννοια του Κοινού Κτήματος (Public Domain) αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Ωστόσο, παρά τις νομικές προβλέψεις σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, αρκετά κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ) επιβάλλουν περιορισμούς που στην πράξη αμφισβητούν τη βασική αρχή: ό,τι είναι στο Κοινό Κτήμα, πρέπει να παραμένει ελεύθερο για όλους.
Το Policy Paper #20 της COMMUNIA ρίχνει φως σε αυτές τις αποκλίνουσες πρακτικές, αναδεικνύοντας τον τρόπο με τον οποίο νομοθεσίες περί πολιτιστικής κληρονομιάς υπονομεύουν τις ευρωπαϊκές δεσμεύσεις υπέρ της ελεύθερης χρήσης της πολιτιστικής κληρονομιάς και καταπατούν θεμελιώδη δικαιώματα.
Το πλαίσιο: Η σημασία του Κοινού Κτήματος
Η έννοια του Κοινού Κτήματος (Public Domain) περιγράφει εκείνα τα έργα τα οποία είτε δεν καλύπτονται πλέον από πνευματικά δικαιώματα είτε δεν καλύφθηκαν ποτέ. Όταν λήγει η περίοδος προστασίας των δικαιωμάτων ενός έργου, αυτό εισέρχεται στο Κοινό Κτήμα και μπορεί ελεύθερα να αναπαραχθεί, να χρησιμοποιηθεί ή να τροποποιηθεί από οποιονδήποτε. Αυτή η διαδικασία είναι ουσιώδης για την πολιτιστική ανανέωση και την πρόσβαση στη γνώση και την τέχνη.
Η οδηγία της ΕΕ για τα πνευματικά δικαιώματα στην Ψηφιακή Ενιαία Αγορά (CDSM Directive), και ειδικότερα το άρθρο 14, επιβεβαιώνει αυτή την αρχή, ορίζοντας ότι πιστές αναπαραγωγές έργων οπτικής τέχνης που βρίσκονται στο Κοινό Κτήμα δεν μπορούν να προστατευθούν από νέα δικαιώματα πνευματικής ιδιοκτησίας.
Το πρόβλημα: Εθνικές νομοθεσίες που παρεμβαίνουν
Ωστόσο, παρά την ευρωπαϊκή κατεύθυνση, έξι κράτη μέλη (Ιταλία, Ελλάδα, Γαλλία, Πορτογαλία, Σλοβενία και Βουλγαρία) επιβάλλουν περιορισμούς στη χρήση ψηφιακών ή φωτογραφικών αναπαραστάσεων έργων πολιτιστικής κληρονομιάς, ακόμα κι αν τα ίδια τα έργα βρίσκονται στο Κοινό Κτήμα.
Η περίπτωση της Ιταλίας
Η ιταλική νομοθεσία περί πολιτιστικής κληρονομιάς απαιτεί άδεια και καταβολή τέλους για οποιαδήποτε χρήση πολιτιστικών αγαθών, ακόμα και για πιστές αναπαραγωγές έργων που δεν καλύπτονται από πνευματικά δικαιώματα. Μάλιστα, το Υπουργείο Πολιτισμού έχει ασκήσει αγωγές κατά εταιρειών που χρησιμοποίησαν έργα όπως το Vitruvian Man του Ντα Βίντσι ή την Γέννηση της Αφροδίτης του Μποτιτσέλι χωρίς άδεια. Ενδεικτική είναι η περίπτωση της Ravensburger, όπου οι αρχές επιδίωξαν αποζημίωση για πωλήσεις παζλ όχι μόνο στην Ιταλία, αλλά και σε άλλες χώρες της ΕΕ.
Ελλάδα: Νομικά εμπόδια και αποκλειστικά δικαιώματα
Η ελληνική νομοθεσία απαιτεί άδεια και τέλη για κάθε εμπορική χρήση έργων πολιτιστικής κληρονομιάς. Επιπλέον, μόνο συγκεκριμένοι κρατικοί φορείς έχουν το δικαίωμα να δημιουργούν πιστά αντίγραφα μνημείων. Παρότι η Ελλάδα έχει ενσωματώσει το άρθρο 14 της Οδηγίας CDSM, η εφαρμογή του γίνεται με επιφύλαξη της εθνικής νομοθεσίας περί πολιτιστικής κληρονομιάς, καταργώντας στην πράξη την προστασία του Κοινού Κτήματος.
Άλλες περιπτώσεις
Η Σλοβενία απαιτεί συγκατάθεση για εμπορική χρήση εικόνων μνημείων. Η Πορτογαλία επιβάλλει περιορισμούς ακόμη και σε φωτογραφίες που τραβούν οι ίδιοι οι επισκέπτες. Στη Γαλλία, απαγορεύεται η εμπορική χρήση αναπαραστάσεων εθνικών μνημείων χωρίς άδεια. Η Βουλγαρία παραπέμπει ρητά στη νομοθεσία για πνευματικά δικαιώματα για τις αναπαραγωγές πολιτιστικών αγαθών, επιτείνοντας τη σύγχυση.
Συνέπειες: Θεμελιώδη δικαιώματα και νομική ανασφάλεια
Αυτοί οι εθνικοί περιορισμοί δεν περιορίζουν απλώς την εμπορική δραστηριότητα· θίγουν την ελευθερία έκφρασης, την καλλιτεχνική ελευθερία και το δικαίωμα πρόσβασης στην πολιτιστική κληρονομιά. Όταν το κράτος αποκτά τον ρόλο του επιτηρητή κάθε έκφρασης που σχετίζεται με πολιτιστικά έργα, ελλοχεύει ο κίνδυνος λογοκρισίας. Η επιλεκτική απονομή αδειών χρήσης ανοίγει τον δρόμο για ιδεολογικά ή αισθητικά κριτήρια.
Παράλληλα, δημιουργείται ένα καθεστώς νομικής ασάφειας. Καλλιτέχνες, επιμελητές, ερευνητές ή επιχειρηματίες που επιθυμούν να χρησιμοποιήσουν εικόνες έργων του Κοινού Κτήματος αντιμετωπίζουν έναν κυκεώνα γραφειοκρατίας και πιθανών προστίμων, ενώ παραμένει ασαφές πότε και πώς επιτρέπεται η χρήση.
Οικονομικές ψευδαισθήσεις
Οι υπέρμαχοι των περιορισμών υποστηρίζουν ότι τα τέλη χρήσης συνεισφέρουν στην προστασία των πολιτιστικών αγαθών. Ωστόσο, έρευνες δείχνουν ότι τα οικονομικά οφέλη είναι πενιχρά σε σχέση με το κόστος διαχείρισης και εποπτείας. Αντιθέτως, η ελεύθερη χρήση του Κοινού Κτήματος ενισχύει την καινοτομία και την επιχειρηματικότητα. Νέες επιχειρήσεις, start-ups, εκδότες και δημιουργοί μπορούν να δημιουργήσουν νέες αξίες με βάση πολιτιστικά έργα, προσφέροντας ευρύτερα οφέλη στην κοινωνία και την οικονομία.
Σύγκρουση με το δίκαιο της ΕΕ
Η ύπαρξη εθνικών κανόνων που αντιβαίνουν σε ευρωπαϊκές οδηγίες και αρχές θέτει σε κίνδυνο την ενιαία αγορά και την νομική συνοχή της ΕΕ. Το άρθρο 14 της Οδηγίας CDSM εκφράζει σαφώς ότι πιστές αναπαραγωγές έργων στο Κοινό Κτήμα δεν πρέπει να προστατεύονται από νέα αποκλειστικά δικαιώματα. Οι «παραθυρικές» εφαρμογές από κράτη όπως η Ιταλία και η Ελλάδα υπονομεύουν τη δεσμευτικότητα της ευρωπαϊκής νομοθεσίας και δημιουργούν προηγούμενα που ενδέχεται να μεταφερθούν και σε άλλους τομείς.
Επιπλέον, έρχονται σε αντίθεση και με το Πλαίσιο για τα Ανοικτά Δεδομένα της ΕΕ, το οποίο ενθαρρύνει την επανάχρηση πολιτιστικών πόρων για εκπαιδευτικούς και τουριστικούς σκοπούς, με ελάχιστους περιορισμούς.
Ηθική και πολιτιστική διάσταση
Οι περιορισμοί δεν θίγουν μόνο την οικονομία ή την νομολογία, αλλά την ίδια τη σχέση μας με την πολιτιστική μνήμη. Η πολιτιστική κληρονομιά δεν ανήκει μόνο σε μια κυβέρνηση ή ένα κράτος· αποτελεί κοινό αγαθό της ανθρωπότητας. Όταν η πολιτεία επιδιώκει να «ελέγξει» ποιος και πώς χρησιμοποιεί εικόνες του Παρθενώνα ή του Δαβίδ του Μιχαήλ Άγγελου, παραβιάζει την ίδια την έννοια της συλλογικής μνήμης και του ανοιχτού πολιτισμού.
Η ελεύθερη χρήση πολιτιστικών έργων δεν υποτιμά το έργο των δημιουργών ούτε την αξία των μνημείων. Αντιθέτως, προάγει την ανανέωση, την αναδημιουργία και την πολιτιστική βιωσιμότητα, επιτρέποντας στους πολίτες να συνομιλούν δημιουργικά με το παρελθόν.
Σύνοψη και προτάσεις
Το Policy Paper της COMMUNIA είναι σαφές: απαιτείται νομοθετική παρέμβαση σε ευρωπαϊκό επίπεδο ώστε να διασφαλιστεί ότι καμία εθνική νομοθεσία δεν θα μπορεί να επανεισάγει ψευδο-πνευματικά δικαιώματα πάνω σε έργα του Κοινού Κτήματος. Προτείνεται η θέσπιση ευρωπαϊκής διάταξης που θα απαγορεύει ρητά την επιβολή αδειών ή τελών για αναπαραγωγές έργων που δεν προστατεύονται από πνευματικά δικαιώματα.
Η προστασία του Κοινού Κτήματος δεν είναι απλώς μια νομική ή τεχνική λεπτομέρεια· είναι θεμελιώδης για τη δημοκρατία, την πολιτιστική ελευθερία και την κοινωνική πρόοδο.
Πηγή άρθρου: https://communia-association.org/