Κάποιες πρώτες ιδέες για τις βιβλιοθήκες ως χώρους του Commoning

Ως χώροι οι βιβλιοθήκες είναι το προϊόν των κοινωνικών σχέσεων που αναπτύσσονται σε αυτούς. Πώς μπορούμε να οραματιστούμε τις βιβλιοθήκες ως χώρους στους οποίους η γνώση γίνεται αντιληπτή υπό την έννοια ενός ανοιχτά και ελεύθερα διαθέσιμου κοινού αγαθού, ενός Common δηλαδή; Ακολουθούν κάποιες ιδέες από τη Βιβλιοθήκη του Goethe-Institut της Αθήνας.

Δημήτρης Σουδίας

Οι βιβλιοθήκες είναι χώροι όπου συγκεντρώνεται, μοιράζεται, αναπτύσσεται και μεταδίδεται η γνώση. Περιγράφουν μια σχέση ανάμεσα στα μέσα και τις υπηρεσίες που διαθέτουν, τις ιδέες και τα ιδανικά που μοιράζονται και στους ανθρώπους που τις χρησιμοποιούν και τις «παράγουν». Οι χώροι αυτοί, επομένως, είναι απολύτως κοινωνικοί.

Οι συγκεκριμένες διαδικασίες δεν εκτυλίσσονται μέσα σε ένα κενό, αλλά ενσωματώνονται σε συγκεκριμένα ιστορικά, πολιτισμικά, πολιτικά, οικονομικά και κοινωνικά συμφραζόμενα. Από ιστορική σκοπιά, οι βιβλιοθήκες συνδέονται με μια κάποια αναγνώριση της αυθεντίας τους σε ό,τι αφορά την αξιοπιστία και την εγκυρότητα της γνώσης. Έτσι, οι βιβλιοθήκες επιτελούν σημαντικό κοινωνικό έργο, γιατί φροντίζουν για τη συνοχή του κοινωνικού ιστού και ταυτοχρόνως μπορούν να μεταδώσουν αξίες πέραν της αμιγούς διάδοσης της γνώσης: Η δημοκρατία, η αλληλεγγύη, η συλλογικότητα – όλα αυτά μπορεί να είναι αξίες οι οποίες εκφράζουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο αυτό που κάνουμε στη βιβλιοθήκη.

Λαμβάνοντας υπόψη τη λανθάνουσα ιδιωτικοποίηση και εμπορευματοποίηση της καθημερινότητας, οι σκέψεις αυτές αποκτούν ακόμα μεγαλύτερη βαρύτητα: Η κουλτούρα της κατανάλωσης, η ιδέα της πνευματικής ιδιοκτησίας και η προστασία λέξεων υπό την έννοια του δικαίου των εμπορικών σημάτων (αρκεί να σκεφτούμε εδώ το σλόγκαν της Nokia «connecting people») μετέτρεψαν πολλά από εκείνα που παλαιότερα ήταν κοινό αγαθό και ανήκαν σε όλους σε εργαλεία του μάρκετινγκ τα οποία σήμερα ανήκουν σε ιδιωτικές εταιρείες.

Ως μη εμπορικοί χώροι οι βιβλιοθήκες δεν είναι αναγκασμένες να υποταχθούν σε τέτοιες λογικές της αγοράς. Είναι χώροι στους οποίους η γνώση παραμένει δημόσια. Έτσι, μπορούν να συμβάλουν στο να αισθανθούμε κοινωνικά όντα, άνθρωποι με επιθυμίες και ανάγκες και όχι μόνο καταναλωτές που θέλουν να αγοράσουν (και να πουλήσουν) πράγματα.

Η ιδέα του Ray Oldenburg για τον «τρίτο χώρο» μπορεί να μεταφερθεί σε αυτές τις σκέψεις. Οι βιβλιοθήκες δεν είναι ούτε η ιδιωτική μας κατοικία ούτε αμιγώς εργασιακοί χώροι. Είναι τόποι που μεταδίδουν ένα αίσθημα αυτοεκτίμησης: τόποι στους οποίους μπορούμε να βρισκόμαστε, να συλλογιζόμαστε, να επικοινωνούμε με άλλους ανθρώπους και να μαθαίνουμε προς χάριν της γνώσης.

Παρ’ όλα αυτά, ο Oldenburg δεν αναφέρεται ρητά στις βιβλιοθήκες ως τρίτους χώρους. Στο παράδειγμα των καφετεριών, των υπαίθριων μπιραριών ή των μπαρ ως τρίτων χώρων, ο Oldenburg παρατηρεί τη χαρά του συγχρωτισμού, δεν εξετάζει όμως το γεγονός ότι στα μέρη αυτά αναγκαστικά πρέπει κανείς να καταναλώσει.

Με λίγη τύχη βρίσκει κανείς στις βιβλιοθήκες μια καφετέρια. Δεν χρειάζεται όμως απαραιτήτως να παραγγείλει έναν καφέ για να χρησιμοποιήσει το ασύρματο δίκτυο ή να διαβάσει ένα περιοδικό. Εξ ου και ενδεχομένως είναι σκόπιμο να συνδέσουμε τις ιδέες του Oldenburg που δεν έχουν να κάνουν με το επαγγελματικό ή το οικιακό περιβάλλον με τον εγγενώς ανοικτό χαρακτήρα (βλέπε: πρόσβαση) των βιβλιοθηκών και με τη γνώση. Οι βιβλιοθήκες δεν είναι μόνο τρίτοι χώροι. Είναι δημόσιοι τρίτοι χώροι της γνώσης. Και μπορούν κάλλιστα να γίνουν κοινοί τρίτοι χώροι της ανοικτής γνώσης — με την έννοια ενός Common, ενός κοινού αγαθού.

Σχετικά με τα Commons

Τι είναι λοιπόν τα Commons; Η σημασία τους υπερβαίνει την έννοια του ‘μαζί’. Υπερβαίνει επίσης κατά πολύ την έννοια της διάδρασης. Τα Commons είναι μια λογική δράσης που μας φαίνεται περίεργα ασυνήθιστη σε σύγκριση με τον τρόπο με τον οποίο ζούμε κανονικά την καθημερινότητά μας. Ένας ορισμός των Commons απαιτεί από εμάς να σκεφτούμε μια διαδικασία, ένα αποτέλεσμα και τη σχέση μεταξύ των δύο στο πλαίσιο μίας και μοναδικής έννοιας. Το αποτέλεσμα της προσπάθειάς μας αυτής ίσως μας απογοητεύσει, αλλά και η γλώσσα προσκρούει κάποτε σε όρια…

Τα Commons είναι πόροι που εξυπηρετούν τις ανάγκες του κοινού καλού. Αυτοί μπορεί να είναι περιβαλλοντικά κοινά αγαθά όπως το νερό, ο αέρας ή τα δάση. Μπορεί να είναι όμως και κοινά αγαθά που σχετίζονται με την πληροφορία, όπως οι ιδέες, η γνώση ή οι κώδικες. Ναι, όλα αυτά μπορούμε σήμερα να τα αγοράσουμε. Όμως, δεν είναι αποκαρδιωτική η σκέψη αυτή; Το γλυκό νερό και τα δάση είναι περιορισμένα. Εάν δεν προσέξουμε, θα εξαφανιστούν (κάτι που συμβαίνει ήδη!). Αλλά η γνώση και οι ιδέες; Ο Ιρλανδός δραματουργός Τζορτζ Μπέρναρντ Σω το διατύπωσε κάποτε ως εξής:

Εάν εσύ έχεις ένα μήλο και εγώ έχω ένα μήλο και ανταλλάξουμε αυτά τα μήλα, τότε καθένας μας θα έχει, όπως και πριν, ένα μήλο. Αν όμως έχεις εσύ μια ιδέα και έχω κι εγώ μια ιδέα και ανταλλάξουμε τις ιδέες αυτές, τότε καθένας μας θα έχει δύο ιδέες
Τζορτζ Μπέρναρντ Σω

Στην ψηφιακή εποχή μπορούμε να αναπαράγουμε με απεριόριστη συχνότητα (αρκεί να υπάρχουν οι απαιτούμενες δυνατότητες διακομιστή) τη γνώση (όπως, π.χ., τα ψηφιακά μέσα). Επομένως, δεν θα ήταν εξαιρετικό εάν η γνώση αυτή όχι μόνο καθίστατο προσβάσιμη σε όσο το δυνατόν περισσότερους ανθρώπους, αλλά εάν η παραγωγή και η καλλιέργειά της γινόταν συλλογικά;

Σε αυτήν τη διαδικασία αναφέρεται ο όρος Commoning (ή «Κοινωνείν»): είναι η συλλογική, αυτο-οργανωμένη παραγωγή, οικειοποίηση και διατήρηση των Commons. Στον ψηφιακό χώρο, η Wikipedia είναι ένα έξοχο παράδειγμα. Μπορούμε όλοι να συμμετέχουμε στη σύνταξη άρθρων (και μάλιστα ταυτοχρόνως). Όλοι μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε αυτή τη γνώση για να παραγάγουμε γνώση. Μπορούμε να προσθέσουμε φωτογραφίες και βίντεο στην τράπεζα δεδομένων της Wikipedia. Και άλλοι μπορούν να ανατρέξουν σε αυτήν δωρεάν και να τη χρησιμοποιήσουν για διάφορους σκοπούς.

Εντούτοις, πρέπει να υπάρχουν κανόνες: αξίες, δηλαδή, στις οποίες να συμφωνούμε όλοι. Η άμεσα δημοκρατική λήψη αποφάσεων και η ισότητα, οι χωρίς διακρίσεις και χωρίς βία ενέργειες, η εμπιστοσύνη και ο αμοιβαίος σεβασμός, η αλληλεγγύη του ενός προς τον άλλον και η έγνοια για τη διατήρηση του κοινού Common –του ανοικτά προσβάσιμου αγαθού ή της ανοικτά προσβάσιμης υπηρεσίας– αποτελούν ένα καλό σημείο αφετηρίας. Αυτές οι περιεκτικές (inclusive), στην ιδανική περίπτωση μη ιεραρχικές και μη αυταρχικές αξίες μπορούν σε κάθε περίπτωση να εξασφαλίσουν τον ανοικτό χαρακτήρα των Commons. Και αν κοιτάξουμε την περιορισμένη διαθεσιμότητα του νερού και άλλων φυσικών κοινών αγαθών; Το Commoning μάς βοηθά να ορίσουμε ρυθμιστικές οδηγίες, για να αποτραπεί η εξαφάνιση ή η ρύπανσή τους. Το κίνημα των Commons θα επιχειρηματολογούσε ότι το νερό, για παράδειγμα, δεν «ανήκει» στην Coca-Cola η στην Nestle. Δεν «ανήκει» ούτε στο κράτος. Αντιθέτως, το νερό νοείται ως κάτι το αναπαλλοτρίωτο, για τη διατήρηση του οποίου είμαστε όλοι εξίσου υπεύθυνοι.

Παρ’ όλα αυτά, το νερό έχει γίνει ιδιωτικό αγαθό το οποίο μπορούμε να αγοράσουμε, να πουλήσουμε και να εκμεταλλευτούμε. Αλλά αυτό δεν ήταν πάντα έτσι (τα Commons δεν είναι σε καμία περίπτωση μια καινούργια ιδέα) και δεν χρειάζεται να είναι έτσι.

Οι βιβλιοθήκες ως κοινοί χώροι της ανοικτής γνώσης

Σαφώς, οι βιβλιοθήκες κάνουν αγορές από εμπορικούς εκδοτικούς οίκους, δίκτυα διανομής κινηματογραφικών ταινιών και εταιρείες λογισμικού. Και ναι, οι βιβλιοθήκες κατά κανόνα βρίσκονται σε δημόσια χέρια, γεγονός που συχνά συνδέεται με ιεραρχικές αρχές οργάνωσης και περίπλοκους μηχανισμούς χρηματοδότησης. Όμως οι βιβλιοθήκες εξακολουθούν να εξυπηρετούν το κοινό. Και παρά τους θεσμικούς περιορισμούς, έχουν τη δυνατότητα να παράγουν χώρους του Commoning.

Κι αν θεωρήσουμε τις βιβλιοθήκες ως θεσμοποιημένους χώρους, στους οποίους το ιδιωτικό (όπως το περιεχόμενο και τα μέσα, αλλά και οι υπηρεσίες) και το δημόσιο (όπως ο προϋπολογισμός του οργανισμού μας) χρησιμοποιούνται, αποτελούν αντικείμενο διαπραγμάτευσης και μοιράζονται με σκοπό την προώθηση της έννοιας του Common; Αυτό το μοτίβο σκέψης ανοίγει πληθώρα δυνατοτήτων. Και λειτουργεί ακόμη καλύτερα εάν φανταστούμε τις δυνατότητες αυτές τόσο με τη μορφή του Common (των προϊόντων) όσο και με τη μορφή του Commoning (της διαδικασίας). Ακολουθούν ορισμένες ιδέες από το Goethe-Institut της Αθήνας για το πώς θα ήταν εφικτό κάτι τέτοιο.

«Κι αν…;» Δραστηριότητες του Commoning στη βιβλιοθήκη

Στο επίκεντρο του έργου των σύγχρονων βιβλιοθηκών βρίσκονται μορφές γραμματισμού στα μέσα και την πληροφορία. Μπορούμε, π.χ., να δείξουμε πώς βελτιστοποιούνται οι αναζητήσεις στο Google με τη χρήση των search strings (αναζήτηση συμβολοσειράς) ή, λόγου χάρη, να παραπέμψουμε σε συνδρομητικές, εμπορικές βάσεις δεδομένων. Κι αν αρχίζαμε να μεταδίδουμε τον γραμματισμό της πληροφορίας εστιάζοντας στο θέμα openness, ανοικτής διάθεσης ‒ εξετάζοντας εναλλακτικές προτάσεις ανοικτού κώδικα αντί των εμπορικών υπηρεσιών, περιοδικά ανοικτής πρόσβασης και μέσα των Creative Commons; Κι αν αξιοποιούσαμε τους πόρους μας και επικεντρώναμε την προσοχή μας ώστε οι χρήστες μας να αντιληφθούν τη διαδικασία παραγωγής γνώσης ‒από την πρώτη αναζήτηση μέχρι το τελικό τέχνεργο (κείμενο, εικόνα, βίντεο, κώδικα, ακουστικό αρχείο ή αντικείμενο)‒ ως μια διαδικασία του Commoning για την ανάπτυξη ανοικτά προσβάσιμης γνώσης;

Ας εξετάσουμε και τα Εργαστήρια Μάθησης ή τα σεμιναριακά μαθήματα για εφήβους: Η ενεργή εμπλοκή των εφήβων στη μαθησιακή διαδικασία, μέσω συμμετοχικών μεθόδων, μπορεί να επιτευχθεί μέσα από διαδικασίες του Commoning. Εργαστήρια για την πόλη, με την έννοια των «Urban Commons», για παράδειγμα –το βιωμένο περιβάλλον, που επηρεάζουμε και που μας επηρεάζει– προσφέρουν ευκαιρίες να σκεφτούμε με δημιουργικό τρόπο τα κοινά αγαθά (Χρειάζεται εδώ ένας χώρος στάθμευσης αυτοκινήτων; Γιατί αυτή η πλατεία δεν έχει περισσότερα παγκάκια και δέντρα; Πώς φαντάζεστε την ιδανική δημόσια πλατεία; κ.λπ.), ενώ ταυτόχρονα μπορούν να μεταδώσουν, με δημοκρατικό τρόπο, ένα αίσθημα αυτοεκτίμησης και τη συνειδητοποίηση της κοινής ευθύνης. Κι αν το τελικό προϊόν αυτού του εργαστηρίου είναι ένας χάρτης, ένα βίντεο ή ένα φυλλάδιο που να μπορεί να χρησιμοποιηθεί ελεύθερα; Κι αν η τεκμηρίωση του εργαστηρίου διατεθεί ως ένα είδος οδηγού για άλλους φορείς με μια άδεια Creative Commons; Εδώ βλέπουμε ότι η παραγωγή ανοικτής γνώσης απαιτεί ορισμένες φορές περισσότερα από την ενσωμάτωση ιδεών και διαδικασιών εύρεσης των ιδεών και κατασκευής της γνώσης στη λογική των Commons.

Η γνώση δεν περιορίζεται στον γραπτό λόγο. Η συνεργασία με fab labs, ή makerspaces, μάς εξοικειώνει με τη νέα τεχνολογία την οποία μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε για τη δημιουργία της γνώσης ως τέχνεργου. Η κατασκευή μιας καρέκλας ή ενός τραπεζιού –αντικειμένων που όλοι χρειαζόμαστε– από βιώσιμα υλικά και με τη λογική της δημιουργικής ανακύκλωσης, έχει πολλά κοινά με τα Commons. Κι αν αυτά τα αντικείμενα παράγονταν με τη διαδικασία των Commons; Κι αν διαθέταμε τα σχέδια αυτών των αντικειμένων με ελεύθερες, μη εμπορικές άδειες; Τότε θα ωφεληθούν και άλλοι! Το ίδιο ισχύει για το coding και τη δημιουργία εφαρμογών λογισμικού.

Οι δραστηριότητες αυτές εμφανίζονται σε «μεταιχμιακούς ή ενδιάμεσους χώρους», για να χρησιμοποιήσουμε τα λόγια του αρχιτέκτονα Σταύρου Σταυρίδη. Συμβαίνουν για έναν συγκεκριμένο χρόνο και σε έναν συγκεκριμένο χώρο. Για τις βιβλιοθήκες φαίνεται να είναι μια ασυνήθιστη διαδικασία. Όμως μέσα από τη δημιουργία τέτοιων προσωρινών χώρων, όπου τα Commons θα αποτελούν αντικείμενο διδασκαλίας και μάθησης μέσα στη βιβλιοθήκη, μπορεί να προκύψουν Commons. Οι εμπειρίες αυτές δίνουν τη δυνατότητα στους χρήστες μας να επανεξετάσουν το πώς θέλουμε να ζούμε μαζί, να εργαζόμαστε και να δημιουργούμε. Εάν εμείς, ως βιβλιοθηκονόμοι, διαθέσουμε αυτούς τους χώρους, μπορούμε να αλλάξουμε τις συνήθειές μας με στόχο την προώθηση του κοινού καλού. Αυτό απαιτεί όμως κυρίως εμείς, οι βιβλιοθηκονόμοι, να ξεκινήσουμε από τον εαυτό μας.

Οργάνωση της βιβλιοθήκης

Μέσα στην ομάδα μας μπορούμε να φανταστούμε το Commoning ως μια λογική λήψης αποφάσεων, που θα επηρεάζει, όπου αυτό είναι εφικτό, σε μεγάλο βαθμό την καθημερινή μας εργασία. Μπορούμε να λαμβάνουμε πολύ περισσότερες συλλογικές αποφάσεις, να μοιραζόμαστε μεταξύ μας τα καθήκοντά μας –αντί να τα αναθέτουμε–, έτσι ώστε όλοι μας να νιώσουμε πως συμμετέχουμε στον κοινό στόχο της προώθησης των Commons (εάν όντως συμφωνούμε σε αυτό 🙂 ).

Μπορούμε να είμαστε πιο προσεκτικοί με τις αγορές ή τις υπηρεσίες που χρησιμοποιούμε. Υπάρχουν εναλλακτικές προτάσεις ανοικτού κώδικα αντί του συστήματος πληροφόρησης της βιβλιοθήκης μας ή των Δημόσιων Διαδικτυακών Καταλόγων Ανοικτής Πρόσβασης που διαθέτουμε (ναι, υπάρχουν! Ας σκεφτούμε, για παράδειγμα, το Koha ή το VuFind); Εάν μπορέσουμε να διαθέσουμε τις προτάσεις αυτές προς χρήση για τις δικές μας βιβλιοθήκες, τότε η Commoning προσέγγιση για τη χρήση των συγκεκριμένων συστημάτων θα σήμαινε πως όχι μόνο θα τα χρησιμοποιούσαμε, αλλά θα υποστηρίζαμε τους ανθρώπους που τα αναπτύσσουν ενημερώνοντάς τους για τυχόν σφάλματα λογισμικού και θα είχαμε διαρκή επικοινωνία μαζί τους για την ανάπτυξη των συστημάτων αυτών (με εκθέσεις και τεκμηριώσεις). Αυτό, ιδανικά, θα μας επέτρεπε να χρησιμοποιούμε από κοινού τα εργαλεία ακριβώς που χρειαζόμαστε στην καθημερινή εργασία μας.

Δεν χρειάζεται να τα κάνουμε όλα μόνοι μας. Μπορούμε να αναπτύξουμε στρατηγικές εταιρικές σχέσεις, για παράδειγμα με οργανισμούς ανοικτού κώδικα ή ανοικτής πρόσβασης. Θα έπρεπε, επιπλέον, να εξετάσουμε σοβαρά το ενδεχόμενο συνεργασίας με την κοινωνία των πολιτών, για να υποστηρίξουμε τις δραστηριότητές της στο χώρο των Commons. Καμιά φορά αρκεί να τους διαθέσουμε μεγαλύτερες δυνατότητες διακομιστή ή έναν χώρο. Υπάρχει πλήθος μη υλοποιημένων ακόμη πρωτοβουλιών, στις οποίες οι άνθρωποι γνωρίζουν περισσότερα για τα Commons απ’ ό,τι εμείς. Η συνεργασία επί ίσοις όροις είναι ο καλύτερος τρόπος ώστε να οραματιστούμε εκ νέου τις βιβλιοθήκες ως χώρους ανοικτής γνώσης.

Εάν αντιληφθούμε μαζί σας τις βιβλιοθήκες ως χώρους συλλογικής μάθησης των αξιών και των ιδεών του Commoning στην πράξη, αυτό θα επιδράσει και στους χρήστες μας. Οι πρακτικές αυτές επιτρέπουν μια αναθεώρηση των καθημερινών συνηθειών και ιδεών μας για τη γνώση — συγκεκριμένα, το να θεωρήσουμε τη γνώση ως κοινό αγαθό, ως Common.